İSLAMİ HAREKETLERDE İLMİ VE HİSSİ YAPILANMA

 

 

İSLAMİ HAREKETLERDE İLMİ VE HİSSİ YAPILANMA

 

İlim; sadace malumat sahibi olmak değil,

eşyanın illet, hikmet ve gayesini kavramaktır.

Mustafa İSLAMOĞLU

 

Bir şeyi olduğu gibi idrak etmektir. Bilinenden gizliliğin yok olmasıdır. Yerleşmiş bir sıfattır ki, onunla külliyat ve cüziyat bilinip anlaşılır. Bir şeyin manasına nefsin ulaşmasıdır. Âkil ile makul arasındaki özel bir izafetten ibarettir. Vakı’a uygun olan kesin itikattır. Akılda bir şeyin suretinin hâsıl olmasıdır. “Tarifat” sahibi Cürcani’den bir demet “ilim” tarifi.

“Âlimi mürşid koyun olmalı, kuş olmamalı. Koyun kuzusuna süt, kuş yavrusuna kay (kusmuk) verir.” der Bediuzzaman. Koyunun ot yeyip süt vermesi örneğiyle, ilmin ezber değil, bir üretme işi olduğuna dikkat çekiliyor. Demek ki ilim, malumat çiçeklerinden bal üretmektir.

İlim; temsil edilen davanın (İslam) hurafelerden arındırılarak özümsenmesi, çağın idrakine uygun bir din diliyle sunulması, davetin ulaştırılacağı hedef kitlelerin sosyal, psikolojik, ekonomik, kültürel ve siyasal bileşenlerden oluşan paradigmalarının analizlerinin iyi bilinmesidir. Kısaca ilim, Kur’an vahyinin hayata taşınmasının altyapısıdır.

Müslümanın iki görevi vardır. Birisi, kendini din noktasında yetiştirmek, diğeri inandığı dine davet etmek. Davet görevini yerine getirmek ilimle olur. İlimden yoksun bir insanın davetçi olması faydadan çok zarar getirir. Davetçi, iman, ibadet, ahlak ve muamelattan oluşan teolojik altyapı ile kendini donatmalıdır. Yine davetçi davetini ulaştırmak ve devamını sağlamak için gerekli olan diğer ilim, araç-gereç ve kişisel gelişim gibi hususlarda da asgari derecede donanım sahibi olmalıdır.  Günümüzde bir insanın bu hususların hepsinde donanımlı olması mümkün değildir. Onun için iş bölümü yapılmalıdır. Her davetçi ilgi ve kabiliyetinin olduğu bir alanda kendini yetiştirmelidir. Bir orkestranın elamanı olan bu şahsiyetler bir şef tarafından sevk ve idare edilmelidir veya bir şef varmış gibi uyum segilemelidirler. Her davetçi bir amaç için uyumlu bir birliktelik kurmalıdır. İlim ve davet, bir aynanın iki yüzü gibidir. İlim sırlı yüz, davet şeffaf yüz. Sır (ilim) olmadan cam bir şey ifade etmez.

Asrımızda eşyaya ve hadiselere yorum getirme önceki asırlardan tamamen farklıllaşmıştır. Günümüzde akli, felsefi ve mantıki bir yaklaşım hüküm sürmektedir. Davetçi hareket tarzında bu hususlara çok dikkat etmelidir. Etmemesi, sapanla uçak düşürmeyi düşünmesi gibi gülünçtür.  Davetçinin kendi zamanını iyi bilmesi gerekiyor. Gerçek ilimde bu olsa gerektir. Skolastik bir anlayışla yürüyen, bir gün mutlaka yorulup pes edecektir. Devrini bilmeyenler, magarada yaşayıp dışarıdaki hareketlerin mağaraya düşen gölgelerini hakikati bilmeden ezbere yorumlayanlardır. İslami oluşumların devamı için davete, davetinde istikamet üzere yürümesi için ilme itiyacı vardır. İlim, imanla ameli yoğurup medeniyet inşa etmektir.

İslami oluşumlarda iki türlü yapılanma var: İlmi ve hissi. Söz konusu yapılanmalarda, inançlar ve eylemler açısından hep karşıtlıklar söz konusudur. Misal olarak; ilmi yapılanmalarda bilinçlendirme merkezde iken, hissi yapılanmalarda bilgilendirme merkezdedir. İlmi yapılanmada araştırmadan sonra kabul varken, hissi yapılanmada önce kabul vardır. Bu durum; tüketmeyi, ezberi, kutsamayı, tek adamcılığı, tek tip insan yetiştirmeyi vs. doğurur.

İfrat ve tefrit hissi yapılanmanın cirit attığı mahfillerdir, şeytanın tezgâh açtığı pazarlardır. Körle yatan nasıl şaşı kalkarsa, ifrata bulaşanlar sabah tefriti kucaklarında bulurlar.

İlmi yapılanmalar, kendi âlim, aydın ve entellektüellerini yetiştirmedikleri zaman oluşumun hissileşmesini engelleyemezler. Böylece sonuç; bir zaman eleştirdikleri oluşumların/cemaatlerin yaptıklarını tekrara varır.  İslami yapılanmaların ilmi olması, sadece Kur'an değil beşeri ilimlere de önem veren; ilmi, bir yol haritası bir pusula gibi gören bir hareket olması demektir. Böyle bir hareket, âlim ve aydın vasıflarını kendinde toplayan şahsiyetlerin ortaya çıkmasını sağlayacaktır. Ancak bu vasıfta ilim taliplerinin şu gerçeği bilmeleri gerekmektedir.  İslam dünyasında 13. Yüzyıldan itibaren ilim anlayışı, Felsefe (Hikmet) ve Doğa Bilimlerinden soyutlanarak sadece dini ilimlere kaydı. Bu algı kırılmasının farkına varılması, bu tarihten sonra üretilenlerin iyi değerlendirilmesini sağlayacaktır. Hicri 3. asırdan sonraki ilmi dinamizmin yerini statikleşme aldı. Böylece ilim; üretilmiş bilgileri öğretme suretiyle nakilciliğe dönüştü. 

İlmi yapılanmanın olmadığı yerde tevhidin herbir meselesine, şirk ucundan kıyısından bulaşacaktır.

İlmi yapılanmanın olmadığı yerde, Allah, peygamber ve din tasavvurları insanı yücelteceği yerde, aşağıların aşağısına çekecektir. İnsanlar dillerinden bu kavramları düşürmedikleri halde, miskü anber diye yüzlerine çamur sürdüklerinin farkına varamayacaklardır.

İlmi yapılanmada dinin sabitleri ve değişkenleri belirlenmiştir. Hissi yapılanmada ise bu değerler birbirine girmiş, biri diğerinin yerine geçmiş durumdadır.

İlmi yapılanmada din, anlaşılabilir ve yorumlanabilirken; hissi yapılanma asla anlaşılamaz (veya onu anlayacak sınıf bellidir) ve yorumlanması mümkün değildir. Yani kısaca, ilmi yapılanmada din kapı, hissi yapılanmada ise varıp toslayacağınız duvardır. Misal, Hanefi mezhebindenim diye ömrünün yarısını dişsiz geçirmek gibi.

Hissi yapılanma üzere olanlar, üretilmiş ilmi hazır gıda gibi tüketiyorlar. Fakat üretilen bu ilmin (hepsinin değil) de bir son kullanma tarihinin olduğunu asla hesaba katmıyorlar. Gıda zehirlenmesiyle dinden oluyorlar. Bu ilmin zamanın geçtiğini söyleyenleri de, âlimleri küçümsemekle suçluyorlar. Zamanı geçmiş konserveyi kullanmamayı söylemekle, fabrika suçlanmış olmaz. Zaten fabrika bu ürün şu zamana kadar kullanılabilir diye etiketinde bildirmiştir. Âlimler, ürettikleri ilimler için bütün zamanlarda geçerli olacağına dair bir beyanda bulunmamışlardır.

İlmî olmak, 1400 yıldır üretilen ilmi değerlerin ehil olmayanlar tarafından hoyratça kullanılması değildir. Bu altın kürekle hayvan gübresi karıştırmak gibidir.

Hissi yapılanmada, ilkeler yerine insanlar, ön kabuller, statükonun devamı ve günü kurtarma düşüncesi hakimdir. Bundan dolayıdır ki, dün yücelttiklerini bugün yerebilir, dün kabul ettiklerini bugün reddedebilirler. Hissi yapılanmalara bir ömür biçmek mümkün değildir. Belki bir mevsim bile çok sayılabilir.

Hareketini ilmi esaslar üzerine bina edenler, sadece davalarına kilitlenmiş insanlardır. Onlar, yol haritalarını işin ehli şahsiyetlerle iştişare etmiş ve o gayeye doğru kaplumbağa kararlılığıyla yol alan kimselerdir. Hareketlerini ilmi esaslar üzerine bina edenler, kalıcı işler ortaya koyarlar. İlmi, geleneğe ve medeniyete dönüştürürler.

İlmi yapılanmada insanların iyi yetişmesi ve köklü bir gelenek oluşturulması için temel ilkeler olmalıdır.

1. Kitap seçimi ve bu kitapların sistematik bir şekilde ehil kimselerle birlikte mütalaa edilerek okunmalıdır. Her alanın ehli kimselerin kitapları seçilmelidir. Aslın türevleri ve veya kötü bir taklidi olan kitaplardan sakınılmalıdır. Piyasadaki islami kitaplara bakıldığında, çoğunun ticari amaçlı olduğunu; içeriğinin bilgi, bilinç ve edebi özellikten yoksun oluşu ele veriyor.

2. Seviyeyi yükseltici bir okuma proğramı yapılmalıdır. İnsan bir yolculuğu hedeflemişse, karşısına yokuş çıktı diye hadefinden vazgeçmemelidir. Zira yolda yokuşta olur, düzlükte.  Ciddi eserleri okuma, anlama işi gerçekten uzun, yorucu ve yokuşları olan bir yolculuktur. Fakat bu okuma süreci içinde, kelime hazinesinin çoğalması, kavramların öğrenilmesi, okuma zevkinin artması, anlayışın ve algının artması sonucu bu yol insana kolay gelecektir. Çünkü ayette; “Sözün özü: elbet her zorlukla beraber tarifsiz bir kolaylık vardır; evet, her zorlukla beraber tarife sığmaz bir kolaylık vardır.” (İnşirah,5-6) buyurulmuştur.

3. Neyi nerede bulabileceğini rahatlıkla başarabilecek bir disiplinle insanların yetiştirilmesi gerekmektedir. Bu disiplin insanı abur cuburu okumaktan kurtaracaktır.

İlmi yapılanmada bilinç çok önemlidir. Çünkü bilinci ilim oluşturur. “Bilinçteki milimetrik bir sapma açısı eylemde kilometrelere varmaktadır.” Samimi niyetlerle, istikbal vaad eden ufuklarla, istikametli eylem ve söylemlerle oluşturulan birlikteliklerin temel harcı ilim (Kur’an) olmazsa; samimiyet menfaate, istikbal endişesi makam ve mevkiye, istikamet pragmatizme dönüşecektir. Araçlar amaçlara dönüşünce, artık oluşum patinaj yapacaktır. Görünürde bir hareket var, ama hedefe ilerleme yok. Sonuç; dolap beygirinin durduğu halde başını sallayarak, boynundaki zilden ses çıkartarak sahibini kandırmasıdır. Evet, bir dolap dönüyor,  ama hangi dolap!

Geçmişte müslümanlar, beşeri ilimlerin (Fizik, Kimya, Astronomi vs.) çocuklarını dinsiz yapacağını düşünerek okullara göndermediler. Şimdiki sözde ilim adamları da bu ilimlerin dinle bir alakası olmadığını iddia ediyorlar. Bu meselede bir türlü orta yolu bulamadık. Bu ilimlerin her biri kendi lisanlarıyla Allah’ın varlığına ve birliğine şahitlik etmektedir. Misal, yer çekimi olmasa;  yürüyemez, oturamaz, yatamaz, ziraat yapamaz, yiyemez-içemezdik. Kısaca hayat olmazdı. Görüldüğü üzere her şey bir intizamla birbirine bağlanmış. Bunları ancak her şeyi bilen bir irade tasarlamıştır. Bu kavgayı, “Dinsiz ilim kör, ilimsiz din topaldır.” sözü bitirir.

Bir insanın isabetli kararlar alması, akıl ve mantığını kullanmasıyla mümkündür. Akıl ve mantıkta ilimle gelişir. İlmin olmadığı yerde, köklü bir gelenek oluşturmak ve onu geleceğe taşımak ise mümkün değildir. Bu ancak, aklın Kur'an'la doyurulmasıyla gerçekleştirilebilir.

İlim,  insanı dünyada fenalıklardan uzak tutup, erdemli kıldığı gibi; ilmin insana verdiği imanla ahirette de makamını yükseltir.

Cemaatler müntesiplerine, bütün müslümanların temel meselelerde müttefik olduklarını, teferruat meselerde farklı düşüncelerin olabileceğini, bunun kavgaya ve ayrılığa sebep teşkil etmeyeceğini “ilmi yapılanma” ile anlatabilirler. Bu konularda hissin devreye girmesi, ifrat ve tefriti netice verecektir. Cemaat yapılanmalarında ilmin merkezde (temel) olması, sosyal ve siyasal tevhit de çatı görevini üstlenmelidir.

İlmi yapılanmada, hedef kitleye ulaşım araçları olan (vaaz, kurs, seminer, panel sempozyum vs.) onların ihtiyaçları, sorunları, özellikleri doğrultusunda hazırlanmalıdır. Aksi durumda verim alınamaz.

İlmi yapılanmada, cemaat dindarlığının insanı şahsiyetsizleştirmesine karşı da önlem alınmalıdır. Cemaat dindarlığı ittiba ve itaat esasına dayalıdır. Oysa bunun yerine akıllı birliktelikler, ortaklıklar geliştirilmelidir. Cemaat dindarlığı suistimal ve yanlış yönlendirmelere açık bir alandır.

İlmi yapılanmada, din ve tarih büyüklerinin aşırı yüceltilmesine de mahal verilmemelidir. Aşırı yüceltme; kısa vadede bireyi motive edebilir ancak uzun vadede çok tehlikelidir. Uzun vadede onları ulaşılmaz, kendilerini aşağılık görerek bireyler benlik kırılmalarına uğrarlar. İlhami GÜLER, ne güzel söylemiş: Evliyası, mübarekleri, hazretleri, uluları, önderleri ve mukaddesleri bol olan toplumlar, kolay kolay düşünemezler; düşünce ve değer üretemezler. Çünkü kendileri ‘küçük’tür.

İlmi yapılanmada din; tüketici topluğa pazarlanan bir meta gibi görülmek ve gösterilmekten uzak tutulmalıdır. Dinin isan için olduğu, insanın din için olmadığının altı kalınca çizilmelidir. Dinle insan avcılığı değil, insanla din arasındaki engelleri kaldırıcı bir anlayışla hareket edilmelidir. Yani dini insanın hizmetine sunmaktır.

İlmi yapılanmada, dini fikir ve düşüncelerimizi, bilimsel verilere dayandırma, batıdan referans bulma sarhoşluğundan vazgeçilmelidir. Bu durum kuzeye yönelerek namaz kılmak gibidir.

İlmi yapılanma; gelenekçi ve yenilenmeci olmalıdır. “Gelenek, evin sürekli bir bahçeye sahip olması,  yenilenme bahçeyi sürekli değiştirmektir: Bahçeciliktir.”

Hissi yapılanmaya 3T egemendir. Tabu, taklit ve te’vil.

Tabulaştırma (kutsama), hissi yapılanmanın olmazsa olmazıdır. Tabulaştırma akıl ve düşünceye pranga vurmak, aklı düşünce ülkesinden sınırdışı etmektir. Zaten aklın sınır dışı edildiğindendir ki, tabu ülkenin padişahı olmuştur.

Taklit, hissi yapılanmanın can simididir. Cürcani, taklidi şöyle tarif eder: Delil araştırmadan ve üzerinde düşünmeden başkasına ait söz ve hareketlerin doğruluğuna inanmak ve ona uymaktır. Hissi yapılanmada, taklit istifadenin yerini almıştır. Karanlıkta yürümek için ışığa ihtiyaç vardır. Bu faydalanma, eldeki feneri atıp mumu almak şeklinde olmamalıdır.

Tev’il, hissi yapılanmanın azığıdır. Lafzı zahir manasından, muhtemel olduğu bir manaya yorumlamaktır. Te’vil aşırı ve doğru olmak üzere ikiye ayrılır. Aşırı/köksüz/fasit te’vil, Kur'an, ilim ve aklı dışlayarak; mezhebi, hissi ve taklidi bir yorumdur. Hissi yapılanmanın beslendiği te’vil, bu te’vildir.

Netice-i kelam; müslümanlar artık hissi dindarlık dehlizlerinden, ilmi dindarlık limanlarına demir atmalıdırlar. Bunun da yolu, topyekün olarak ilmi yapılanmaya dönüştür. İlmi yapılanma; insanı körlükten ve prangalardan kurtaracak, Kur'an ilim ve aklın münbit toprağında gürbüzleştirecektir. Ne mutlu yitiğini arayanlara!